Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, czyli dlaczego czasem lepiej spadek odrzucić, niż przyjąć nawet z dobrodziejstwem inwentarza

Nieznajomość lub mylne wyobrażenie na temat reguł odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe bardzo często skutkuje podejmowaniem przez spadkobierców niekorzystnych w danych okolicznościach decyzji w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku, jak też zaniechaniem korzystania przez nich z przysługujących im uprawnień umożliwiających ograniczenie odpowiedzialności za odziedziczone długi. Przede wszystkim, błędne jest dosyć powszechnie już istniejące przeświadczenie, że przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza będzie w każdym przypadku rozwiązaniem zabezpieczającym interesy spadkobiercy w należytym stopniu. Zakres faktycznej odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe uzależniony jest od następujących czynników:

• etapu sprawy spadkowej, a więc zakres tej odpowiedzialności kształtuje się odmiennie dla następujących okresów:       1) okresu pomiędzy datą otwarcia spadku, a datą złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku, 2) okresu pomiędzy datą złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku, a datą dokonania działu spadku, 3) okresu po dokonaniu działu spadku;
• sposobu przyjęcia spadku, a więc od okoliczności, czy spadek został przyjęty wprost, czy też z dobrodziejstwem inwentarza;
• powołania się przez spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, na ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe w toku prowadzonego przeciwko niemu postępowania egzekucyjnego;
• zachowania przez spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, prawidłowej kolejności przy dokonywaniu spłaty poszczególnych długów spadkowych.

Zakres odpowiedzialności za długi spadkowe w okresie pomiędzy datą otwarcia spadku, a datą złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku

W okresie pomiędzy dniem otwarcia spadku, a dniem złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe tylko z majątku spadkowego, a więc ze składników majątkowych stanowiących aktywa spadkowe. We wskazanym okresie majątek spadkowy stanowi odrębną masę majątkową od majątków osobistych poszczególnych spadkobierców, co oznacza, że wierzyciele spadkowi mogą egzekwować swoje roszczenia tylko ze składników tego majątku. Jeżeli zatem w skład majątku spadkowego nie wchodzą żadne aktywa, to odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe jest na tym etapie wyłączona. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zostać złożone przez danego spadkobiercę w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się on o tytule swojego powołania do spadku, czyli w przypadku spadkobiercy ustawowego zwykle w terminie 6 miesięcy od dnia powzięcia wiadomości o śmierci spadkodawcy, natomiast w przypadku spadkobiercy testamentowego w terminie 6 miesięcy od dnia dowiedzenia się przez niego o istnieniu i treści testamentu. Niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w wymaganym terminie skutkuje, co do zasady, w odniesieniu do spadków otwartych przed dniem 18 października 2015 r. przyjęciem spadku wprost, natomiast w odniesieniu do spadków otwartych po dniu 18 października 2015 r. - przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Zakres odpowiedzialności za długi spadkowe w okresie pomiędzy datą złożenia przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku, a datą przeprowadzenia działu spadku

Z chwilą złożenia przez danego spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku odpowiada on za długi spadkowe z całego swojego majątku, a więc zarówno ze składników majątku spadkowego, jak i ze składników majątku osobistego. Tym samym, od tego momentu wierzyciele spadkowi mogą dochodzić przymusowego zaspokojenia swoich roszczeń według swojego wyboru albo ze składników majątku spadkowego, albo ze składników majątku osobistego spadkobiercy. Co więcej, majątek osobisty spadkobiercy składającego oświadczenie o przyjęciu spadku będzie jedyną masą majątkową, z której możliwe będzie prowadzenie egzekucji przez wierzycieli spadkowych w sytuacji, gdy nie będą oni dysponowali tytułem egzekucyjnym wystawionym przeciwko wszystkim spadkobiercom, a jednocześnie nie nastąpił jeszcze dział spadku. Zgodnie bowiem z treścią art. 779 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, do egzekucji ze spadku konieczny jest - aż do działu spadku - tytuł egzekucyjny przeciwko wszystkim spadkobiercom. Należy wyraźnie podkreślić, że nawet przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie wyłącza możliwości dochodzenia przez wierzycieli spadkowych swoich roszczeń bezpośrednio ze składników majątku osobistego spadkobiercy (chyba, że w skład spadku nie wchodzą żadne aktywa). Złożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza ma natomiast to znaczenie, że powoduje kwotowe ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe do wartości aktywów spadkowych, określonej w spisie lub wykazie inwentarza spadku. Jeżeli spadek zostaje przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza przez kilku spadkobierców, to ich odpowiedzialność za długi spadkowe ma charakter solidarny, co oznacza, że dany wierzyciel spadkowy może dochodzić zaspokojenia swojego roszczenia w całości lub w części według swojego wyboru od jednego, kilku lub wszystkich spadkobierców łącznie. Zaspokojenie roszczenia wierzyciela spadkowego w całości przez jednego ze spadkobierców upoważnia następnie tego spadkobiercę do dochodzenia od pozostałych spadkobierców zwrotu odpowiedniej części spełnionego świadczenia.

Przykład: Trzech spadkobierców - A.D, B.D oraz C.D - przyjęło z dobrodziejstwem inwentarza spadek, w skład którego wchodzi działka o wartości 450 000 zł oraz dług pieniężny w kwocie 150 000 zł wobec wierzyciela X. Udziały w spadku wszystkich trzech spadkobierców są równe. Wierzyciel X skierował egzekucję swojego roszczenia do lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład majątku osobistego spadkobiercy A.D i w wyniku sprzedaży egzekucyjnej tego lokalu zaspokoił swoje roszczenie w całości, to jest w kwocie 150 000 zł. Spadkobierca A.D jako dłużnik solidarny może dochodzić od każdego z pozostałych spadkobierców zwrotu kwot po 50 000 zł, niemniej jednak w wyniku przeprowadzonej przez wierzyciela X egzekucji utracił on swoje mieszkanie.

Zakres odpowiedzialności za długi spadkowe po przeprowadzeniu działu spadku

Z chwilą dokonania działu spadku ustaje solidarna odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Od tego momentu poszczególni wierzyciele spadkowi mogą dochodzić swoich roszczeń od danego spadkobiercy tylko w określonej części, odpowiadającej stosunkowi wartości otrzymanych przez spadkobiercę przysporzeń ze spadku do wartości całego spadku. Jednocześnie każdy z tych spadkobierców, którzy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, nadal może powoływać się na ograniczenie swojej odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości otrzymanych aktywów spadkowych.

Przykład: Trzech spadkobierców A.D, B.D oraz C.D odziedziczyło spadek, w skład którego wchodzą aktywa o wartości 300 000 zł oraz dług pieniężny w kwocie 450 000 zł wobec wierzyciela X. Spadkobiercy A.D oraz B.D przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, natomiast spadkobierca C.D przyjął spadek wprost. W rezultacie przeprowadzonego działu spadku, każdy ze spadkobierców otrzymał przysporzenie w kwocie 100 000 zł. W podanym przykładzie, wierzycielowi X będą przysługiwały roszczenia wobec spadkobierców A.D oraz B.D o zapłatę kwot po 100 000 zł, natomiast wobec spadkobiercy C.D, który przyjął spadek wprost, wierzyciel będzie mógł wystąpić z roszczeniem o zapłatę kwoty 150 000 zł.

Uprawnienie spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe

W przypadku przymusowego dochodzenia swoich roszczeń przez wierzycieli spadkowych, spadkobierca przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza będzie mógł skorzystać z ograniczenia swojej odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości aktywów spadkowych pod warunkiem, że powoła się na tego rodzaju ograniczenie odpowiedzialności w toku postępowania egzekucyjnego. Z kolei powstanie uprawnienia do powołania się przez spadkobiercę na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe uzależnione jest od zastrzeżenia spadkobiercy tego uprawnienia w tytule egzekucyjnym (w wyroku) wystawionym przeciwko spadkobiercy lub najpóźniej w treści klauzuli wykonalności nadawanej temu tytułowi. Sąd jest zobligowany zastrzec uprawnienie do powoływania się przez spadkobiercę w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe, jeżeli dysponuje wiedzą o złożeniu przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, niezależnie od tego, czy został już sporządzony spis lub wykaz inwentarza określający wartość aktywów spadkowych (Zobacz także artykuł: "Spis inwentarza a wykaz inwentarza spadku - przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jako podstawa ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe"). Zgodnie bowiem z treścią art. 319 Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo do wysokości ich wartości, sąd może, nie wymieniając tych przedmiotów ani ich wartości, uwzględnić powództwo zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Jeżeli sąd nie umieści wspomnianego zastrzeżenia w treści wydanego wyroku, spadkobierca może w terminie dwóch tygodni od ogłoszenia wyroku złożyć wniosek o uzupełnienie wyroku w tym zakresie. Natomiast w sytuacji, gdy upłynął już termin do złożenia wniosku o uzupełnienie wyroku, a zastrzeżenie spadkobiercy prawa do powoływania się na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe nie zostało umieszczone także w treści klauzuli wykonalności nadanej wyrokowi, to spadkobierca może domagać się umieszczenia tego zastrzeżenia w trybie zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności. Należy podkreślić, że nieuzupełnienie we wskazanym powyżej trybie braku zastrzeżenia spadkobiercy prawa do powoływania się na ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe będzie skutkowało niemożnością powołania się przez spadkobiercę na tego rodzaju ograniczenie jego odpowiedzialności w toku postępowania egzekucyjnego. W szczególności, powołanie się przez spadkobiercę przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza na ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe nie będzie możliwe w drodze wytoczenia przez niego powództwa o ograniczenie wykonalności tytułu wykonawczego (Zobacz: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2011 r. w sprawie o sygn. I CSK 439/10).

Rozszerzenie odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobiercy składającego oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza

W sytuacji, gdy wartość długów spadkowych przekracza wartość aktywów spadkowych niezwykle istotne z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza jest zachowanie przez tego spadkobiercę prawidłowej kolejności przy dokonywaniu spłaty poszczególnych długów spadkowych. Zgodnie bowiem z treścią art. 1032 § 2 Kodeksu cywilnego, spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem i spłacając niektóre długi spadkowe, wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów spadkowych, ponosi odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku (ponad wartość aktywów spadkowych), jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Innymi słowy, dokonanie przez spadkobiercę przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza spłaty długu spadkowego podlegającego zaspokojeniu dopiero w dalszej kolejności niż inny dług spadkowy, o którego istnieniu spadkobierca ten wiedział lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, może spowodować rozszerzenie odpowiedzialności za długi spadkowe spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza ponad wartość aktywów spadkowych. Przyjmuje się, że długi spadkowe powinny być spłacane według takiej samej kolejności, jaka obowiązuje przy zaspokajaniu poszczególnych wierzycieli w toku postępowania egzekucyjnego. Zgodnie z treścią przepisu art. 1025 Kodeksu postępowania cywilnego, z kwoty uzyskanej z egzekucji zaspokaja się w następującej kolejności:

1. koszty egzekucyjne;
2. należności alimentacyjne;
3. należności za pracę za okres 3 miesięcy do wysokości najniższego wynagrodzenia  za pracę określonego w odrębnych przepisach oraz renty z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i koszty zwykłego pogrzebu dłużnika;
4. należności zabezpieczone hipoteką morską lub przywilejem na statku morskim;
5. należności zabezpieczone hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym i zastawem skarbowym albo korzystające z ustawowego pierwszeństwa oraz prawa, które ciążyły na nieruchomości przed dokonaniem w księdze wieczystej wpisu o wszczęciu egzekucji lub przed złożeniem do zbioru dokumentów wniosku o dokonanie takiego wpisu;
6. należności za pracę niezaspokojone w kolejności trzeciej;
7. należności, do których stosuje się przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2012 r. poz. 749, z późn. zm.), o ile nie zostały zaspokojone w kolejności piątej;
8. należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję;
9. inne należności.

Przykład: Spadkobierca A.D przyjął z dobrodziejstwem inwentarza spadek, w skład którego wchodziły aktywa w postaci lokalu mieszkalnego o wartości 400 000 zł oraz następujące długi pieniężne: 1) dług pieniężny w kwocie 100 000 zł z tytułu wynagrodzenia z umowy o dzieło 2) dług pieniężny w kwocie 500 000 zł z tytułu kredytu zabezpieczonego hipoteką ustanowioną na lokalu mieszkalnym wchodzącym w skład aktywów spadku. Spadkobierca A.D w pierwszej kolejności dobrowolnie spłacił wynikający z umowy o dzieło dług w kwocie 100 000 zł, pomimo że należność w kwocie 500 000 zł jako zabezpieczona hipoteką korzysta z pierwszeństwa zaspokojenia. W omawianej sytuacji, spadkobierca A.D zobligowany będzie do spłaty należności zabezpieczonej hipoteką w takiej wysokości, w jakiej zobowiązany byłby ją zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe (a więc uwzględniając pierwszeństwo zaspokojenia należności w kwocie 500 000 zł przed należnością w kwocie 100 000 zł) czyli zobowiązany będzie do spłaty należności zabezpieczonej hipoteką do kwoty 400 000 zł (czyli do wartości aktywów spadkowych). Tym samym, faktyczna odpowiedzialność spadkobiercy A.D za długi spadkowe obejmie kwotę 500 000 zł (100 000 zł + 400 000 zł), a więc kwotę o 100 000 zł wyższą niż wynosi całkowita wartość odziedziczonych przez tego spadkobiercę aktywów spadkowych.

Jeszcze surowszą sankcję dla spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza przepisy prawa przewidują w sytuacji, gdy spadkobierca ten podstępnie pominie w wykazie inwentarza lub podstępnie nie poda do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględni w wykazie inwentarza lub podstępnie poda do spisu inwentarza nieistniejące długi. W takim przypadku, spadkobierca przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza będzie odpowiadał za długi spadkowe bez żadnych ograniczeń, czyli de facto w tym samym zakresie, co spadkobierca przyjmujący spadek wprost.

Podsumowanie

Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie zawsze będzie wiązało się z faktycznym ograniczeniem odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe jedynie do wartości odziedziczonych przez niego aktywów spadkowych. Naruszenie określonych zasad pierwszeństwa zaspokojenia poszczególnych wierzycieli spadkowych albo zatajenie przedmiotów wchodzących w skład spadku może skutkować rozszerzeniem odpowiedzialności spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza ponad wartość odziedziczonych przez niego aktywów spadkowych. W przypadku przymusowego dochodzenia roszczeń przez wierzycieli spadkowych, możność powołania się przez spadkobiercę przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza na ograniczenie jego odpowiedzialności za długi spadkowe jest uzależniona od zastrzeżenia spadkobiercy prawa do powołania się na tego rodzaju ograniczenie w treści wydanego przeciwko niemu wyroku lub w treści nadanej temu wyrokowi klauzuli wykonalności. Dlatego też niezwykle istotne jest dopilnowanie przez spadkobierców przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza, przeciwko którym wszczęto postępowania sądowe w przedmiocie spłaty długów spadkowych, aby prawo do powołania się na ograniczenie ich odpowiedzialności za długi spadkowe zostało dla nich zastrzeżone najpóźniej na etapie nadawania klauzul wykonalności wyrokom kończącym postępowania sądowe, gdyż ewentualny brak w tym zakresie nie będzie mógł zostać uzupełniony już w toku prowadzonych przeciwko nim postępowań egzekucyjnych. Przyjęcie przez danego spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie wyłącza także dopuszczalności prowadzenia przez wierzycieli spadkowych egzekucji ze składników majątku osobistego tego spadkobiercy. Jeżeli zatem w skład dziedziczonego spadku wchodzą jedynie aktywa niepieniężne oraz zobowiązania pieniężne, a dany spadkobierca nie dysponuje odpowiednią kwotą pieniężną, aby dobrowolnie zaspokoić wierzycieli spadkowych, to spadkobierca ten powinien liczyć się z możnością skierowania przez wierzycieli spadkowych egzekucji do składników jego majątku osobistego, w tym np. do jego mieszkania lub samochodu.