Przedawnienie długów - czy wierzyciel może skutecznie dochodzić zaspokojenia przedawnionych roszczeń?

Wbrew powszechnie panującemu wśród wierzycieli przekonaniu, upływ terminów przedawnienia przysługujących im roszczeń niekoniecznie musi oznaczać definitywną niemożność uzyskania ich zaspokojenia bez dobrej woli dłużnika. Należy zauważyć, że upływ terminu przedawnienia roszczenia nie powoduje wygaśnięcia tego roszczenia, lecz skutkuje jedynie jego przekształceniem w tzw. roszczenie niezupełne. Roszczenie niezupełne może być skutecznie dochodzone w postępowaniu sądowym przeciwko dłużnikowi, pod warunkiem, że dłużnik w toku tego postępowania sądowego nie podniesie zarzutu przedawnienia. Podniesienie przez dłużnika zarzutu przedawnienia powinno skutkować oddaleniem powództwa, chyba że wspomniany zarzut został przez niego podniesiony nieskutecznie. Z nieskutecznie podniesionym przez dłużnika zarzutem przedawnienia roszczenia będziemy mieli do czynienia w sytuacji, gdy dłużnik najpierw, choćby w sposób dorozumiany, zrzekł się korzystania z zarzutu przedawnienia, lecz później zmienił zdanie i powołał się na upływ terminu przedawnienia jako okoliczność wyłączającą możność przymusowej realizacji roszczenia wierzyciela. 

To właśnie instytucja zrzeczenia się przez dłużnika korzystania z zarzutu przedawnienia roszczenia stanowi najczęściej wykorzystywany przez wierzycieli argument w procesie dochodzenia przedawnionych wierzytelności. Innym środkiem prawnym, który może umożliwić wierzycielom zaspokojenie przedawnionych roszczeń jest potrącenie wierzytelności lub powołanie się na sprzeczność podniesionego przez dłużnika zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego.

Zrzeczenie się przez dłużnika korzystania z zarzutu przedawnienia 

Zgodnie z treścią przepisu art. 117 § 2 Kodeksu cywilnego, po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Zrzeczenie się przez dłużnika korzystania z zarzutu przedawnienia może nastąpić w sposób wyraźny lub dorozumiany, a raz dokonane zrzeczenie się ma charakter nieodwołalny. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jako przykłady zachowań świadczących o dorozumianym zrzeczeniu się przez dłużnika zarzutu przedawnienia wymienia się m.in. pertraktacje dłużnika z wierzycielem na temat rozłożenia długu na raty, prośbę dłużnika o odroczenie terminu płatności, zawarcie ugody sądowej lub pozasądowej. Z kolei tylko częściowe spełnienie przez dłużnika świadczenia nie może zostać uznane za zrzeczenie się przez niego zarzutu przedawnienia w odniesieniu do pozostałej, niespełnionej części świadczenia (Zobacz: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 17.01.2013 r. w sprawie o sygn. I ACa 1023/12). Podobnie, zawarcie przez dłużnika w odpowiedzi na pozew stwierdzenia, że uznaje roszczenie za zasadne, nie wyklucza późniejszego podniesienia zarzutu przedawnienia (Zobacz: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19.03.1997 r. w sprawie o sygn. II CKN 46/97).

Przy dokonywaniu oceny, czy konkretne zachowanie dłużnika stanowiło zrzeczenie się przez niego zarzutu przedawnienia roszczenia w sposób dorozumiany nie ma żadnego znaczenia stan świadomości dłużnika co do przedawnienia roszczeń wierzyciela. W konsekwencji, nawet brak wiedzy dłużnika o rzeczywistym upływie terminu przedawnienia kierowanych przeciwko niemu roszczeń nie powinien niweczyć skutków prawnych określonego zachowania dłużnika, jeżeli to zachowanie w świetle okoliczności obiektywnych należy oceniać jako zrzeczenie się przez dłużnika korzystania z zarzutu przedawnienia (Zobacz: Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10.01.2014 r. w sprawie o sygn. I ACa 1308/13).

Potrącenie wierzytelności jako sposób zaspokojenia przedawnionego roszczenia

Potrącenie wierzytelności może znaleźć zastosowanie w sytuacji, gdy dwie osoby posiadają względem siebie jednocześnie status wierzyciela i dłużnika, a więc w przypadku istnienia wzajemnych wierzytelności. Skutkiem dokonanego potrącenia jest umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Do innych przesłanek potrącenia wierzytelności należy zaliczyć: jednorodzajowość świadczeń stanowiących przedmiot potrącanych wierzytelności, wymagalność potrącanych wierzytelności oraz ich zaskarżalność. Ostatnia z wymienionych wyżej przesłanek potrącenia doznaje jednak istotnego wyjątku, o którym mowa w treści przepisu art. 502 Kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z treścią tego przepisu, wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Innymi słowy, wierzyciel będzie mógł potrącić wierzytelność przedawnioną względem swojego dłużnika z wierzytelnością wzajemną dłużnika, o ile wierzytelność wzajemna dłużnika stała się wymagalna jeszcze zanim nastąpiło przedawnienie wierzytelności wierzyciela. Tym samym, to prawidłowe ustalenie terminów wymagalności wspomnianych wyżej wierzytelności wzajemnych będzie miało kluczowe znaczenie przy ocenie możności dokonania potrącenia wierzytelności przedawnionej.

Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że instytucja potrącenia wierzytelności może stanowić dla wierzycieli efektywne narzędzie zaspokajania przedawnionych roszczeń, zwłaszcza w ramach stosunków prawnych o charakterze ciągłym, takich jak np. najem lub dzierżawa. Z uwagi na krótki termin przedawnienia roszczeń najemcy/dzierżawcy o zwrot nakładów na przedmiot najmu/dzierżawy  (1 rok od chwili zwrotu przedmiotu najmu/dzierżawy) bardzo często dochodzi do sytuacji, w której wspomniane roszczenia wskutek bezczynności najemcy/dzierżawcy ulegają przedawnieniu. Wówczas potrącenie wierzytelności może okazać się jedynym dostępnym sposobem zaspokojenia roszczeń najemcy/dzierżawcy o zwrot nakładów na przedmiot najmu/dzierżawy, o ile wynajmującemu/wydzierżawiającemu również przysługują wymagalne i zaskarżalne, lecz niezaspokojone jeszcze roszczenia wobec najemcy/dzierżawcy (np. roszczenie o zapłatę zaległego czynszu).