wtorek, 26 lipca 2016

Zachowek w polskim prawie spadkowym - dochodzenie zachowku na drodze sądowej

Prawo do zachowku ma na celu ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy, którzy nie zostali powołani do dziedziczenia w sporządzonym przez niego testamencie bądź wysokość przyznanych im w testamencie udziałów spadkowych została przez spadkodawcę znacząca zaniżona w stosunku do wysokości udziałów spadkowych, które przysługiwałyby tym osobom, gdyby testament nie został sporządzony i doszłoby do dziedziczenia na podstawie ustawy. Roszczenie o zachowek może także powstać przy dziedziczeniu ustawowym, co będzie miało miejsce w sytuacji, gdy spadkodawca przed swoją śmiercią rozdysponował całość lub znaczną część swojego majątku za pomocą darowizn podlegających doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 Kodeksu cywilnego. 

Przykład: Spadkodawca pozostawił spadek o wartości 100 tysięcy złotych, który w całości przypadł jego jedynemu spadkobiercy - pełnoletniemu synowi, dziedziczącemu na podstawie ustawy. Na kilka dni przed swoją śmiercią spadkodawca dokonał na rzecz swojej konkubiny darowizny w kwocie 400 tysięcy złotych, która to darowizna podlega doliczeniu do spadku na podstawie art. 993 Kodeksu cywilnego. W omawianej sytuacji, syn spadkodawcy oprócz otrzymanego w drodze dziedziczenia ustawowego spadku o wartości 100 tysięcy złotych będzie mógł się domagać od konkubiny swojego ojca kwoty 150 tysięcy złotych tytułem roszczenia o uzupełnienie zachowku.

Komu przysługuje roszczenie o zachowek?


Zgodnie z treścią art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Z treści przytoczonego powyżej przepisu wynika zatem, że roszczenie o zachowek przysługuje tylko osobom należącym do określonej kategorii spadkobierców ustawowych (zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy) i tylko wtedy, gdy osoby te w konkretnej sytuacji zostałyby powołane do dziedziczenia z ustawy, co oznacza, że ustalenie kręgu uprawnionych do zachowku po danym spadkodawcy każdorazowo wymaga odwołania się do zasad określających porządek dziedziczenia ustawowego.

Przykład: Spadkodawca przekazał w testamencie cały posiadany przez niego majątek swojej konkubinie. Spadkodawca w chwili śmierci był wdowcem i osierocił dwoje swoich dzieci. Jednocześnie, wciąż żyją rodzice spadkodawcy. W omawianej sytuacji, roszczenie o zachowek będzie  przysługiwało jednak tylko dzieciom spadkodawcy, gdyż zstępni spadkodawcy należą do wyższej grupy spadkobierców ustawowych niż rodzice spadkodawcy. Rodzice spadkodawcy nie mogą zostać powołani do dziedziczenia z ustawy w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy.

Jak obliczyć wysokość zachowku? 

 

Zgodnie z treścią art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub zstępny uprawniony jest małoletni - 2/3 wartości wspomnianego udziału spadkowego. Pierwszą zatem kwestią, którą należy rozstrzygnąć przy obliczaniu wysokości zachowku jest ustalenie, czy danemu uprawnionemu przysługuje zachowek wyrażony ułamkiem 1/2, czy też ułamkiem 2/3.

Zstępnemu uprawnionemu przysługuje zachowek wyrażony ułamkiem 2/3 jeżeli w chwili otwarcia spadku, a więc w chwili śmierci spadkodawcy, jest on małoletni, tj. nie ukończył on jeszcze 18 roku życia. Statusu osoby małoletniej nie będzie jednak posiadała zstępna uprawniona do zachowku, która w chwili otwarcia spadku wprawdzie nie ukończyła jeszcze 18 roku życia, ale po ukończeniu 16 roku życia za zezwoleniem sądu zawarła związek małżeński. Zgodnie bowiem z treścią art.10 § 2 Kodeksu cywilnego, przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Druga przesłanka aktualizująca uprawnienie do otrzymania zachowku wyrażonego ułamkiem 2/3, a więc okoliczność, że uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, zostanie spełniona tylko wówczas, gdy uprawniony jest całkowicie niezdolny do pracy. Dla możności ubiegania się o zachowek wyrażony ułamkiem 2/3 z uwagi na trwałą niezdolność do pracy nie zawsze jest jednak konieczne przedstawienie w sądzie odpowiedniego orzeczenia lekarza orzecznika ZUS, stwierdzającego trwałą i całkowitą niezdolność do pracy uprawnionego do zachowku, gdyż o trwałej niezdolności do pracy może świadczyć już sam fakt osiągnięcia przez uprawnionego zaawansowanego wieku, w tym osiągnięcie wieku emerytalnego. Z drugiej strony, nawet dysponowanie przez uprawnionego orzeczeniem stwierdzającym u niego trwałą i całkowitą niezdolność do pracy nie będzie stanowiło podstawy do przyznania mu zachowku wyrażonego ułamkiem 2/3, jeżeli pomimo orzeczonej trwałej niezdolności do pracy uprawniony faktycznie będzie w dalszym ciągu świadczył pracę.

Dla dokonania oceny, czy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub zstępny uprawniony do zachowku jest małoletni  zawsze miarodajna jest tylko chwila otwarcia spadku. Późniejsza zmiana okoliczności nie ma zatem wpływu na wielkość ułamka wyrażającego zachowek należny danemu uprawnionemu.

Po rozstrzygnięciu kwestii, czy danemu uprawnionemu przysługuje zachowek wyrażony ułamkiem 1/2, czy też ułamkiem 2/3, należy ustalić wielkość ułamka wyrażającego udział spadkowy uprawnionego, który stanowi podstawę do obliczenia zachowku. Żeby ustalić wielkość wspomnianego ułamka, należy odwołać się do zasad dziedziczenia obowiązujących przy dziedziczeniu ustawowym, z zastrzeżeniem reguły określonej w art. 992 Kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z treścią art. 992 Kodeksu cywilnego, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Mając na uwadze powyższe, wielkość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku należnego danemu uprawnionemu może się różnić od wielkości udziału spadkowego, który by przypadł temu uprawnionemu w przypadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego.

Przykład: Spadkodawca pozostawił trzech spadkobierców ustawowych - swoich synów, z których dwóch złożyło oświadczenie o przyjęciu spadku, a jeden spadek odrzucił. Syn spadkodawcy, który spadek odrzucił nie posiada własnych zstępnych. W omawianej sytuacji, udział spadkowy każdego z tych synów, którzy złożyli oświadczenie o przyjęciu spadku wyniesie po 1/2, gdyż  syn spadkodawcy, który odrzucił spadek będzie traktowany tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a zatem nie będzie on brany pod uwagę przy ustalaniu wielkości udziałów spadkowych. Gdyby natomiast przyjąć analogiczny stan faktyczny jak przedstawiony powyżej, z tą jednak różnicą, że spadkodawca sporządził testament i powołał w nim tylko dwóch swoich synów do dziedziczenia  ( z których, jeden odrzucił spadek), to stanowiący podstawę do obliczenia zachowku udział spadkowy trzeciego syna spadkodawcy wyniesie tylko 1/3, gdyż przepis art. 992 Kodeksu cywilnego nakazuje uwzględniać przy obliczaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku m.in. także tych spadkobierców, którzy spadek odrzucili.

Po ustaleniu wielkości ułamka wyrażającego zachowek oraz wielkości ułamka wyrażającego udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, należy ustalić tzw. czystą wartość spadku, którą stanowi różnica pomiędzy aktywami spadkowymi i długami spadkowymi. Z treści art. 993 Kodeksu cywilnego wynika jednak, że nie wszystkie długi spadkowe odejmuje się od aktywów spadkowych, gdyż przepis ten wyraźnie stanowi, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Wspomniany przepis należy zatem rozumieć w ten sposób, że wartości długów spadkowych wynikających z zapisów i poleceń nie odejmuje się od aktywów spadkowych przy obliczaniu czystej wartości spadku dla potrzeb ustalenia wysokości zachowku. Ponadto, w orzecznictwie sądowym ugruntowany jest pogląd, że przy obliczaniu czystej wartości spadku dla potrzeb ustalenia wysokości zachowku nie odejmuje się od aktywów spadkowych także długów spadkowych wynikających z zachowków.

Po ustaleniu czystej wartości spadku należy obliczyć tzw. substrat zachowku, który stanowi czystą wartość spadku powiększoną o zapisy windykacyjne oraz dokonane przez spadkodawcę darowizny podlegające doliczeniu do spadku. Przy obliczaniu zachowku do spadku dolicza się, co do zasady, następujące kategorie darowizn:

  • darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku, bez względu na czas ich dokonania;
  • darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku, jeżeli od chwili ich dokonania do chwili otwarcia spadku nie upłynęło 10 lat.

Wymienione powyżej 2 kategorie darowizn nie będą jednak podlegały doliczeniu do spadku w następujących przypadkach:

  • w przypadku, gdy zostaną one zakwalifikowane jako drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte;
  • przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu, jeżeli zostały one dokonane przez spadkodawcę w czasie kiedy nie miał zstępnych (chyba, że darowizna została dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego;
  • przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi, jeżeli zostały one dokonane przez spadkodawcę przed zawarciem z nim małżeństwa.

Po ustaleniu wielkości ułamka wyrażającego zachowek, wielkości ułamka wyrażającego udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku oraz wartości substratu zachowku należy dokonać następujących działań matematycznych:
  1. pomnożyć wartość substratu zachowku przez ułamek wyrażający udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku,
  2. wartość otrzymaną w wyniku działania opisanego w pkt 1 pomnożyć przez ułamek wyrażający zachowek, a zatem przez 1/2 lub 2/3. Otrzymana w ten sposób wartość będzie wyrażała kwotę zachowku należnego danemu uprawnionemu. 

Kto jest zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek?


W pierwszej kolejności osobami zobowiązanymi do zaspokojenia roszczenia o zachowek są spadkobiercy ustawowi lub testamentowi. Dopiero niemożność otrzymania od spadkobierców należnego uprawnionemu zachowku aktualizuje odpowiedzialność za dług wynikający z zachowku osób, na rzecz których uczynione zostały zapisy windykacyjne. Podobnie, dopiero brak możności wyegzekwowania roszczenia o zachowek od spadkobierców oraz osób, na rzecz których uczynione zostały zapisy windykacyjne, aktualizuje odpowiedzialność w tym zakresie osób, które otrzymały darowizny doliczone do spadku. Brak możności otrzymania od spadkobierców należnego uprawnionemu zachowku wystąpi m.in. wówczas, gdy spadkodawca przed śmiercią rozporządził swoim całym majątkiem za pomocą darowizn, w związku z czym wartość stanu czynnego spadku (wartość aktywów spadkowych) wynosi zero, a wszyscy spadkobiercy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, ograniczając w ten sposób swoją odpowiedzialność za długi spadkowe do wartości aktywów spadkowych. Niemożność otrzymania od spadkobierców należnego uprawnionemu zachowku może wynikać także z okoliczności tego rodzaju, że spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku są sami uprawnieni do zachowku. Zgodnie bowiem z treścią art. 999 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku sam jest uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W przytoczonym powyżej przepisie mowa jest o nadwyżce czystej wartości spadku (różnicy pomiędzy aktywami spadkowymi a długami spadkowymi) nad wartością zachowku własnego spadkobiercy. Jeżeli zatem, w danym stanie faktycznym czysta wartość spadku będzie mniejsza lub równa wartości zachowku, do którego uprawniony jest spadkobierca zobowiązany do zapłaty zachowku należnego innemu uprawnionemu, wówczas ten ostatni nie będzie mógł otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, a tym samym zaktualizuje się odpowiedzialność za dług wynikający z zachowku osób, na rzecz których zostały przez spadkodawcę uczynione zapisy windykacyjne lub darowizny doliczone do spadku.




Brak komentarzy:

Prześlij komentarz