Spis inwentarza a wykaz inwentarza spadku - przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jako podstawa ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe

Spis inwentarza spadku lub jego wykaz należą do dokumentów, których sporządzenie może okazać się celowe zarówno z punktu widzenia interesów spadkobierców przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza, jak również wierzycieli spadkowych. Podstawowe znaczenie dokumentu w postaci spisu inwentarza/wykazu inwentarza wynika z przepisu art. 1031 § 2 zd. 1 Kodeksu cywilnego, zgodnie z treścią którego, w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku, czyli do wartości aktywów spadku. Spis inwentarza/wykaz inwentarza stanowi zatem dokument, który co do zasady pozwala na kwotowe określenie granic odpowiedzialności poszczególnych spadkobierców przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza za długi spadkowe. To właśnie chęć powołania się przez spadkobierców w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie ich odpowiedzialności za długi spadkowe stanowi najczęstszy motyw, dla którego spis inwentarza/wykaz inwentarza jest sporządzany z inicjatywy spadkobierców. Sporządzenie spisu inwentarza/wykazu inwentarza może mieć także znaczenie dla wierzycieli spadkowych, gdyż tego rodzaju dokument pozwala wierzycielom na dokładne zbadanie jakie składniki majątkowe wchodzą w skład spadku oraz jaka jest wartość aktywów i pasywów spadku, a tym samym umożliwia im dokonanie oceny celowości wszczęcia ewentualnego postępowania sądowego lub postępowania egzekucyjnego przeciwko spadkobiercom. 

Wykaz inwentarza może zostać sporządzony osobiście i złożony w sądzie przez:

• spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza;
• zapisobiercę windykacyjnego;
• wykonawcę testamentu;

lub też może zostać złożony przed notariuszem, który sporządza z czynności złożenia wykazu inwentarza protokół notarialny. Wykaz inwentarza składany w sądzie sporządza się według ustalonego wzoru, stanowiącego załącznik do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22.09.2015 r. - w sprawie określenia wzoru wykazu inwentarza oraz sposobu udostępnienia druków tego wzoru (Dz. U.2015. 1537). Z kolei spis inwentarza jest sporządzany przez komornika na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu lub wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może zostać złożony w sądzie spadku lub komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzeniu spisu inwentarza. 

Wykaz inwentarza składany w sądzie nie podlega opłacie. W przypadku złożenia wykazu inwentarza przed notariuszem, notariusz pobiera opłatę za sporządzenie protokołu w kwocie 200 złotych netto. Składany w sądzie wniosek o sporządzenie spisu inwentarza podlega opłacie sądowej w kwocie 50 złotych. Niezależnie od opłaty sądowej od wniosku, wnioskodawca zobowiązany jest uiścić komornikowi wynagrodzenie za sporządzenie spisu inwentarza w kwocie odpowiadającej 10% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za każdą rozpoczętą godzinę pracy.

Mając na uwadze powyższe, sporządzenie spisu inwentarza przez komornika sądowego zawsze będzie dla spadkobierców zdecydowanie bardziej kosztowną czynnością w porównaniu do czynności złożenia wykazu inwentarza. Z drugiej jednak strony, z uwagi na fakt, że spis inwentarza jest sporządzany przez komornika, który z racji pełnionej funkcji może uzyskać dostęp do informacji i dokumentów nie znajdujących się w posiadaniu spadkobierców, wystąpienie o sporządzenie spisu inwentarza zamiast złożenia wykazu inwentarza może okazać się nieraz jedynym właściwym rozwiązaniem.

Kiedy spadkobierca powinien złożyć wykaz inwentarza lub wystąpić o sporządzenie spisu inwentarza?

W obecnym stanie prawnym złożenie przez spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie powoduje już zainicjowania z urzędu przez sąd spadku postępowania w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza spadku, co oznacza, że decyzja w tym zakresie należy wyłącznie do spadkobierców oraz wierzycieli spadkowych. Spadkobiercy, którzy przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza, mogą stosownie do okoliczności w ogóle nie być zainteresowani złożeniem wykazu inwentarza lub sporządzeniem spisu inwentarza, jak również mogą złożyć wykaz inwentarza lub wystąpić o sporządzenie spisu inwentarza niezwłocznie po złożeniu oświadczeń o przyjęciu spadku bądź też w późniejszym terminie. Podejmując decyzję w tym przedmiocie, spadkobiercy powinni każdorazowo opierać się na stanie swojej wiedzy na temat składu i wartości masy spadkowej oraz etapu ewentualnych postępowań sądowych zainicjowanych przez wierzycieli spadkowych, a także mieć na uwadze treść takich przepisów jak art. 1031 § 2 zd. 2 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z treścią art. 1031 § 2 zd. 2 Kodeksu cywilnego, ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpada, jeżeli spadkobierca ten podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

Tak jak zostało to już wcześniej wspomniane, głównym powodem, dla którego spadkobiercy przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza dokonują złożenia wykazu inwentarza lub występują o sporządzenie spisu inwentarza jest chęć powołania się przez nich w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe do wartości  ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Dla możności powołania się na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe w związku z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie jest jednak niezbędne, aby wykaz inwentarza lub spis inwentarza został sporządzony koniecznie jeszcze przed wydaniem wyroku zasądzającego świadczenie na rzecz wierzyciela spadkowego, a więc jeszcze na etapie postępowania sądowego (postępowania rozpoznawczego). Kwestia, czy długi spadkowe przekraczają stan czynny spadku wobec jego przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza, nie podlega badaniu w ramach postępowania rozpoznawczego. Ustalenie zatem, czy istnieje spadek pozwalający na zaspokojenie należności przypadającej od spadkobiercy - dłużnika, należy do postępowania egzekucyjnego. Potrzeba złożenia wykazu inwentarza lub sporządzenia spisu inwentarza jeszcze na etapie postępowania rozpoznawczego może jednak zaistnieć w sytuacji, gdy wierzyciel spadkowy występuje przeciwko spadkobiercy z roszczeniem o zachowek, a spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku i powołuje się wobec wierzyciela na ograniczenie swojej odpowiedzialności, które zostało przewidziane w art. 999 Kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 999 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadkobierca obowiązany do zapłaty zachowku jest sam uprawniony do zachowku, jego odpowiedzialność ogranicza się tylko do nadwyżki czystej wartości spadku ponad jego własny zachowek. W omawianej sytuacji, wykazanie przez spadkobiercę jeszcze na etapie postępowania rozpoznawczego, że czysta wartość spadku (nadwyżka aktywów spadkowych nad długami spadkowymi) nie przekracza jego własnego zachowku, powinno skutkować oddaleniem przez sąd pozwu wierzyciela spadkowego o zachowek.

Wystąpienie przez spadkobiercę z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza spadku może być celowe także w sytuacji, gdy spadkobierca zamierza złożyć do sądu wniosek o dział spadku, lecz z różnych powodów nie posiada on dostatecznej wiedzy na temat składników masy spadkowej. Jak wynika to bowiem z art. 680 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, do wniosku o dział spadku należy załączyć spis inwentarza, a jeżeli wspomniany spis nie został sporządzony, to w treści wniosku należy wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu.

Kiedy wierzyciel spadkowy powinien złożyć wniosek o sporządzenie spisu inwentarza? 

W przypadku, gdy wszyscy spadkobiercy złożyli oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, dla wierzycieli spadkowych istotnego znaczenia nabiera ustalenie wartości stanu czynnego spadku, a więc wartości aktywów spadkowych, która wyznacza granice odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe. Jeżeli wartość aktywów spadkowych wynosi 0, to wierzyciele spadkowi w ogóle nie uzyskają od spadkobierców przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza zaspokojenia swoich należności. Dokumentem, który pozwala określić wartość stanu czynnego spadku jest wykaz inwentarza lub spis inwentarza. Jeżeli żaden ze spadkobierców przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza odpowiednio wcześniej nie złoży wykazu inwentarza ani nie wystąpi z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza, to wierzyciel spadkowy na etapie postępowania rozpoznawczego nie będzie wiedział w jakim stopniu jego wierzytelność będzie mogła zostać zaspokojona w postępowaniu egzekucyjnym. Sąd rozpoznający powództwo wierzyciela spadkowego nie będzie ustalał wartości stanu czynnego spadku, lecz zastrzeże spadkobiercom w treści wyroku uwzględniającego powództwo prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe. Aby uniknąć stanu niepewności, wierzyciel spadkowy może jeszcze przez wytoczeniem powództwa przeciwko spadkobiercom złożyć wniosek o sporządzenie spisu inwentarza spadku i już po uzyskaniu wiedzy na temat wartości stanu czynnego spadku dokonać oceny celowości występowania na drogę sądową przeciwko spadkobiercom.

Potrzeba złożenia przez wierzyciela spadkowego wniosku o sporządzenie spisu inwentarza powstanie również wtedy, gdy w toku postępowania egzekucyjnego spadkobierca przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza przedstawi organowi egzekucyjnemu złożony przez niego wykaz inwentarza, powołując się w ten sposób na wyczerpanie limitu swojej odpowiedzialności za długi spadkowe i jednocześnie wnosząc o umorzenie postępowania egzekucyjnego. Aby podjąć próbę zakwestionowania ustalonej przez spadkobiercę w wykazie inwentarza wartości stanu czynnego spadku, wierzyciel spadkowy będzie zmuszony wystąpić o sporządzenie spisu inwentarza. Jeżeli w sporządzonym spisie inwentarza komornik ustali inną wartość stanu czynnego spadku niż ta określona przez spadkobiercę w złożonym wykazie inwentarza, to wówczas wartość ustalona w spisie inwentarza będzie rozstrzygająca dla określenia granic odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. Ustalenia poczynione w spisie inwentarza spadku, który ma charakter dokumentu urzędowego, zawsze będą miały prymat nad treścią wykazu inwentarza, który jest tylko dokumentem prywatnym, składanym przez spadkobiercę.